« Η παγκοσμιοποίηση μπορεί να πάρει, στην πράξη, τη μορφή της παθητικής ένταξης σε ένα αμερικάνικης, κατά κανόνα, προέλευσης σχήμα που τείνει να επιβληθεί παγκοσμίως. Είναι διαδικασία αφομοίωσης μέσα σε μια ευρύτερη χοάνη αμερικάνικου τύπου. Έτσι, η παγκοσμιοποίηση παίρνει συχνά το χαρακτήρα του εξαμερικανισμού σε παγκόσμια κλίμακα. Είναι μια μορφή πολιτισμικού ηγεμονισμού που πηγάζει από την παθητική γενικευμένη μίμηση αμερικανικών προτύπων.» Γ. Μπαμπινιώτης
« Εντός των χωρών πια, εντός των πόλεων, στις κοινωνίες, τοπικές και εθνικές,
ορθώνονται σύνορα κοινωνικά, μη οριζόμενα κατ΄ ανάγκη από συμβάσεις και
κυρωμένα έγγραφα. Σύνορα εθιμικά, σύνορα συμπεριφοράς, εμφάνισης, που απλώς προσδιορίζουν την οικονομική κατάσταση αυτών που φέρουν τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και τίποτε άλλο. Σύνορα που χωρίζουν καταλυτικά την κοινωνία, στους εντός και εκτός των τειχών. Ανεργία, φτώχεια, υποαπασχόληση, εγκατάλειψη, αναλφαβητισμός, που κατά συνέπεια οδηγούν στον αποκλεισμό από την προοδευτική και ευημερούσα κοινωνία, είναι ίσως τα χειρότερα σύγχρονα σύνορα.» Εφ. Καθημερινή
Ο όρος «παγκοσμιοποίηση» έχει επικρατήσει στη γλώσσα μας ως μετάφραση του όρου globalization.
Με τον όρο αυτό δηλώνεται το φαινόμενο της δημιουργίας μιας παγκόσμιας κοινότητας στο επίπεδο κυρίως της οικονομίας, με αναπόφευκτες προεκτάσεις στην πολιτική και τον πολιτισμό. Πρέπει να σημειωθεί ότι η πραγματικότητα που δηλώνει δεν μπορεί να αποδοθεί ούτε με τον όρο «παγκοσμιότητα» ούτε με τον όρο «οικουμενικότητα». Οι όροι αυτοί δηλώνουν τρόπους ύπαρξης του ανθρώπου από καταβολής της ιστορίας του.
Η «παγκοσμιοποίηση» είναι μια τεχνητή παγκοσμιότητα, είναι μια τυπική περίπτωση «φανταστικής θέσπισης της κοινωνίας» (Κ.Καστοριάδης). Για την κατανόησή της, όπως επίσης και τις επιπτώσεις της στο χώρο του πολιτισμού, είναι ανάγκη να καταφύγουμε στις ιστορικές της ρίζες.
Η παγκοσμιοποίηση είναι η φυσική συνέπεια του διαφωτισμού: με την πρόοδο της γνώσης και των επιστημών, ο άνθρωπος θα καταστεί «κύριος και κάτοχος της φύσης», αφού θα μπορεί να χρησιμοποιεί τη γνώση, για να παράγει χρήσιμα γι’ αυτόν αποτελέσματα.
Η σύνδεση της γνώσης με την παραγωγή έχει τις ρίζες της στη ρωμαϊκή εποχή: ό, τι δεν παράγει αποτέλεσμα χρήσιμο, αγνοείται ως ουσιαστικά ανύπαρκτο. Η ρωμαϊκή αυτή αντίληψη ανέτρεψε την αρχαιοελληνική προσέγγιση της γνώσης ως μέσου, που οδηγεί στο «καλόν» και το «αγαθόν», δηλαδή ως αισθητικής και ηθικής αξίας, και τη συνέδεσε με τη χρηστικότητα και τη χρησιμοθηρία.
Μια τέτοια νοοτροπία γεννά την προτεραιότητα της οικονομίας στον πολιτισμό, και μάλιστα της οικονομίας της παραγωγής και της αγοράς, καθιστώντας με τον τρόπο αυτό την παγκοσμιοποίηση θέμα κυρίως οικονομικό. Η νοοτροπία της χρηστικότητας, ό, τι παράγει αποτέλεσμα δικαιώνει την ανθρώπινη πράξη, δεν θα παρήγαγε την παγκοσμιοποίηση χωρίς τη θεώρηση του ανθρώπου ως σκεπτόμενου όντος.
Η νόηση είναι δύναμη…και η γνώση είναι ευκαιρία (Πιττακός).
Δημιούργημά της η τεχνολογία, ως μέσο επικοινωνίας των ανθρώπων χωρίς την παρέμβαση σωματικών και τοπικών δεσμεύσεων. Έτσι η τεχνολογία, ως καθαρή νόηση, ενώνει τους ανθρώπους παρακάμπτοντας τους περιορισμούς που συνεπάγεται το ανθρώπινο σώμα και η σχέση του με ένα συγκεκριμένο φυσικό περιβάλλον, και με τον τρόπο αυτό παράγει μια παγκόσμια κοινωνία σε βάρος των φυσικών και τοπικών ιδιαιτεροτήτων. Αποτέλεσμα: το θύμα της τεχνολογίας είναι η ανθρώπινη σωματικότητα και το φυσικό περιβάλλον.
Το βασικό χαρακτηριστικό του πολιτισμού που γέννησε και τρέφει την παγκοσμιοποίηση είναι η αντικατάσταση της εννοίας του προσώπου με εκείνη του ατόμου.
Στο άτομο δεν είναι απαραίτητη η ύπαρξη του Άλλου για να υφίσταται, ενώ στο πρόσωπο η σχέση με τον Άλλο, η ετερότητα είναι προϋπόθεση για την ύπαρξή του.
Στην εποχή μας, η παγκοσμιοποίηση επαναφέρει στο προσκήνιο το θέμα της διαφορετικότητας. Η αμεσότητα της διαφοράς, η καθημερινή επαφή με την ετερότητα δεν έχουν βιωθεί ποτέ πριν τόσο έντονα! Οι λαοί του κόσμου είναι υποχρεωμένοι είτε το επιθυμούν είτε όχι να ζήσουν πλάι-πλάι. Η ανεκτικότητα κρίνεται πλέον σε ένα σύμπλεγμα δράσεων και σχέσεων και εκδηλώνεται ως αποδοχή της πολύ-πολιτισμικότητας, του «Άλλου» και της διαπλοκής διαφορετικών πολιτισμικών συστημάτων. Έτσι, στο νέο περιβάλλον, η ανεκτικότητα πρέπει να θεωρείται ως μια θετική και ενεργός στάση εξασφάλισης του διαφορετικού. Είναι αυτή που καθιστά το διαφορετικό πιθανό ενώ το διαφορετικό κάνει την ανεκτικότητα απαραίτητη. Άλλωστε, χρειάζονται όλες οι διαφορετικότητες για να κάνουν έναν κόσμο.
Η παγκοσμιοποίηση έχει ως ιδεολογικό υπόβαθρο τον ατομισμό, τα δικαιώματα του ατόμου, όχι του προσώπου, και μάλιστα στη χρηστική τους μορφή, δηλαδή στη μορφή της ευδαιμονίας του ατόμου. Ενώ προωθεί την παγκόσμια ενότητα, καλλιεργεί τις διακρίσεις μεταξύ εκείνων που ευδαιμονούν και εκείνων που δυστυχούν, προκαλώντας συχνά είτε συγκρούσεις συμφερόντων είτε περιθωριοποίηση, αυτοεγκατάλειψη και απομόνωση όσων δεν είναι αρκετά παραγωγικοί, ώστε να έχουν δικαίωμα στην ευδαιμονία.
Η παγκοσμιοποίηση θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ένα κατασκεύασμα του σύγχρονου δυτικού ανθρώπου, ο οποίος δανείστηκε από τη φιλοσοφική και πολιτιστική παράδοσή του και συνέθεσε σε μια ενότητα τη γνωσιοκρατία, τη χρηστικότητα και την ατομοκρατία. Στόχος του, να δημιουργήσει μια παγκόσμια κοινωνία ατόμων συνδεδεμένων μεταξύ τους με επιδίωξη την ατομική ευδαιμονία δια μέσου της χρησιμοποίησης της γνώσης ως εργαλείου αύξησης της παραγωγής δια της οικονομικής προόδου. Συμπέρασμα: η παγκοσμιοποίηση είναι άρρηκτα δεμένη με την οικονομική ανάπτυξη (παραγωγικότητα), την τεχνολογία (γνωσιοκρατία) και την ευδαιμονία του ατόμου.
Η ίδια εμπεριέχει μια αντίφαση, η οποία καθιστά δύσκολο, αν όχι αδύνατο, το χαρακτηρισμό της ως «καλού» ή ως «κακού» φαινομένου. Από τη μια μεριά, ενώνει τους λαούς και τους ανθρώπους και συντελεί στον εκδημοκρατισμό της πολιτικής με την προώθηση των δικαιωμάτων του ατόμου και στην αύξηση του πλούτου με τη βοήθεια της τεχνολογίας και της παραγωγής αγαθών. Από την άλλη μεριά, όμως, λόγω της ατομοκρατίας, καλλιεργεί την πλεονεξία, πράγμα που οδηγεί στην άδικη κατανομή του παραγόμενου πλούτου, επιτείνει τον ευδαιμονισμό με τον πολλαπλασιασμό των αναγκών χάρη της μεγαλύτερης παραγωγής και κατανάλωσης αγαθών, και υποτάσσει τα πάντα στην οικονομική δύναμη, η οποία χρησιμοποιεί τη γνώση για τους σκοπούς της, εξαγοράζοντάς την με τη λογική ότι τίποτε, άρα και η γνώση, δεν έχει νόημα, αν δεν παράγει αποτέλεσμα χρήσιμο για την ευημερία του ατόμου.
Η παγκοσμιοποίηση βασίζεται στην αντίληψη ότι πολιτισμός είναι στην ουσία ό, τι παράγει η γνώση ως «χρήμα», δηλαδή ως κάτι «χρήσιμο» για την ευδαιμονία του ατόμου. Ο «πολιτισμός» αυτός, λόγω της ατομοκρατίας του, ενώνει τους ανθρώπους στον κοινό άξονα της ευδαιμονίας, που εξασφαλίζει η οικονομική ευμάρεια, και καθιστά με τον τρόπο αυτό δευτερεύουσα ή, αν είναι εμπόδιο, εξοβελιστέα κάθε άλλη μορφή πολιτισμικής ενότητας των ανθρώπων.
Το μεγάλο πρόβλημα που αναδύεται είναι εκείνο των πολιτισμικών ταυτοτήτων…
Είναι διάχυτος ο φόβος ότι η παγκοσμιοποίηση απειλεί με ισοπέδωση τις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες και αποβλέπει στην επιβολή μιας ενιαίας μορφής πολιτισμού σε παγκόσμια κλίμακα. Ο φόβος αυτός, με τη μορφή με την οποία συνήθως νοείται, δεν έχει σοβαρά ερείσματα. Και τούτο γιατί η έννοια της ελευθερίας και των δικαιωμάτων του ατόμου, στην οποία βασίζεται η παγκοσμιοποίηση, δεν επιτρέπει τη βίαια επιβολή κανενός είδους πολιτισμού. Αν, για παράδειγμα, οι λαοί βρίσκουν τα κινηματογραφικά προϊόντα μιας χώρας πιο ελκυστικά από όσα τους προσφέρει η δική τους τέχνη, αυτό δεν σημαίνει τίποτε άλλο από το ότι δεν είναι σε θέση να εκτιμήσουν όσο αξίζει, αν αξίζει, το δικό τους πολιτισμό. Ακόμη σημαίνει ότι, είτε ο δικός τους πολιτισμός είναι κατώτερος του ξένου, είτε ότι η παιδεία τους δεν τους έμαθε την αξία του, αν δεν αλώθηκε βέβαια και η ίδια η παιδεία από τον «ξένο» πολιτισμό. Η παγκοσμιοποίηση δεν απειλεί παρά μόνο τις πολιτισμικές ταυτότητες που έχουν από μόνες τους ατονήσει…και εξασθενήσει ως υπαρξιακά βιώματα ενός λαού…
Η παγκοσμιοποίηση δεν ενοχλείται από την πολύ-πολιτισμικότητα, όταν μάλιστα αυτή περιορίζεται στη «φολκλορική» έκφρασή της. Αντίθετα, τη χρηματοδοτεί για να γίνει πιο «χρήσιμη» σε όσους είναι σε θέση να εξαγοράσουν τα προϊόντα του πολιτισμού…ως οικονομικά αγαθά στην παγκόσμια αγορά και να γίνουν τα ίδια μέρος της παγκοσμιοποίησης. Είναι γεγονός ότι, η κουλτούρα (η έννοια του πολιτισμού καλύπτει ό, τι μπορεί να διεθνοποιηθεί, ενώ η έννοια της κουλτούρας ό, τι είναι μοναδικό, πρωτότυπο και ιδιότυπο ενός έθνους, μιας φυλής) μπορεί να γίνει πλέον αντικείμενο εκμετάλλευσης και να διαδοθεί με ταχύτητα σε μεγάλες αποστάσεις, συνενώνοντας τις μάζες των ανθρώπων μέσω προσομοιωμένων ειδών κοινών πολιτισμικών εμπειριών, οι οποίες, αν και είναι λιγότερο οικείες, είναι συχνά πιο ελκυστικές και διασκεδαστικές. Η ζωντανή εμπειρία…έχει γίνει το τελευταίο εμπόρευμα στην κυκλοφορία του κεφαλαίου.
Η παγκοσμιοποίηση ενοχλείται μόνον όταν μια συγκεκριμένη πολιτισμική ταυτότητα δεν θεωρεί τη γνώση ως χρηστικό εργαλείο προώθησης της ατομικής ευημερίας μέσω της οικονομικής ανάπτυξης. Παραδείγματα: α) ένας λαός που αφιερώνει περισσότερο χρόνο στη διασκέδαση παρά στην εργασία και δεν προάγει την οικονομία πρέπει να αλλάξει νοοτροπία, β) μια χώρα που το εκπαιδευτικό της σύστημα δεν εξυπηρετεί την παραγωγή πρέπει να προβεί στις ανάλογες μεταρρυθμίσεις, γ) κάθε δίκαιο που εμποδίζει την ευδαιμονία του ατόμου, το ύψιστο αυτό πολιτισμικό αγαθό, πρέπει να αναπροσαρμοστεί,….Αυτές και άλλες ιδιαιτερότητες πράγματι απειλούνται από την παγκοσμιοποίηση. Αλλά, όταν όλα αυτά έχουν ήδη παραχωρηθεί, για ποια πολιτισμική ταυτότητα μιλάμε πλέον ότι απειλείται;
Όσον αφορά στην πατρίδα μας, με ποιο τρόπο η παγκοσμιοποίηση απειλεί την πολιτισμική μας ταυτότητα;
Τα βασικά στοιχεία της ταυτότητάς μας είναι: γλώσσα, εθνική κυριαρχία, θρησκεία.
α. Γλώσσα: Το στοιχείο αυτό είναι βασικό για κάθε πολιτισμική ταυτότητα, είναι το θαύμα που προσδιορίζει τον άνθρωπο.
Είναι μικρός ο τόπος μας…αλλά η παράδοσή του τεράστια.
Η γλώσσα του δεν έπαψε ποτέ της να μιλιέται. Δέχτηκε τις αλλοιώσεις που δέχεται καθετί ζωντανό, αλλά δεν παρουσιάζει κανένα χάσμα…και εκφράζει με τον πιο ουσιαστικό τρόπο τη μικρή σε έκταση χώρου και την απέραντη σε έκταση χρόνου χώρα μας…(Γ. Σεφέρης).
Όπως είναι φυσικό, η γλώσσα μας δεν απειλείται ούτε με την αντικατάστασή της με το λατινικό αλφάβητο ούτε με την κατάργησή της. Αν απειλείται από κάτι, αυτό είναι το πνεύμα της χρηστικότητας,…που συνεπάγεται: ι) την απλοποίηση και τον περιορισμό του λεξιλογίου (που εξυπηρετεί την παραγωγή) και ιι) τον υποβιβασμό της σε δεύτερη μοίρα σε σχέση με κάποια ξένη γλώσσα, που είναι πιο χρηστική στην παγκόσμια κοινότητα.
Αν ο λαός μας έχει αποδεχτεί τις συνιστώσες της χρηστικότητας της γνώσης, της προτεραιότητας της παραγωγικότητας,…τότε μοιραία η γλώσσα του θα υποστεί κάποιες συνέπειες. Το πρόβλημα επικεντρώνεται όχι στο τι θα γίνει με τη γλώσσα, αλλά τι θα γίνει με την αποδοχή ή όχι της πολιτιστικής αρχής της χρηστικότητας ως προς όλα τα στοιχεία του πολιτισμού, περιλαμβανομένης και της γλώσσας.
Πρέπει να τονιστεί ότι, αν η γλώσσα αποτελούσε απλώς ένα μέσο επικοινωνίας, το πρόβλημα δεν θα υπήρχε. Συμβαίνει όμως να αποτελεί και εργαλείο μαγείας και φορέα ηθικών αξιών (Ο. Ελύτης).
β. Εθνική κυριαρχία: Αποτελεί η έννοια του έθνους-κράτους συστατικό στοιχείο μιας πολιτισμικής ταυτότητας, κάτι ανάλογο με τη γλώσσα; Η ιστορία αλλά και η σύγχρονη πραγματικότητα δεν επιβεβαιώνουν κάτι τέτοιο. Στο Βυζάντιο, για παράδειγμα, υπάρχει ενιαία πολιτισμική ταυτότητα, παρά το ότι στο ίδιο κράτος στεγάζονται διάφορα έθνη. Στην περίοδο της τουρκοκρατίας το Γένος μας διατηρεί και αναπτύσσει την ιδιαίτερη πολιτισμική ταυτότητά του, χωρίς να διαθέτει δική του κρατική οντότητα. Ακόμα και σήμερα ο ελληνισμός της διασποράς διατηρεί εξ ίσου, αν όχι και περισσότερο, με τους Έλληνες της μητροπολιτικής Ελλάδας την ιδιαίτερη πολιτισμική του ταυτότητα. Η έννοια του έθνους-κράτους είναι και αυτή σε κάποιο βαθμό, όπως και η παγκοσμιοποίηση (που τώρα τείνει να την καταργήσει), τεχνητό κατασκεύασμα της ίδιας πολιτισμικής νοοτροπίας, που γέννησε τον 18ο-19ο αιώνα τον εθνικισμό και που σήμερα γεννά την παγκοσμιοποίηση. Τώρα που τα έθνη-κράτη καλούνται διαρκώς όλο και περισσότερο να παραχωρήσουν την κυριαρχία τους, να ανοίξουν τα σύνορά τους, να επιτρέψουν την εγκατάσταση ξένων στο έδαφός τους με αναπόφευκτη συνέπεια τη δημογραφική αλλοίωσή τους, ο ελληνισμός ως πολιτιστική ταυτότητα θα πρέπει να διαχωριστεί σαφώς από τον ελλαδισμό, και να μη συγχέεται ή ταυτίζεται με αυτόν. Αν δεν θέλουμε η παγκοσμιοποίηση να συνθλίψει την εθνική μας ταυτότητα, πρέπει να κάνουμε το διαχωρισμό αυτό και να αναπτύξουμε τον ελληνισμό ως πολιτιστική ταυτότητα, που δεν θα εξαρτά την επιβίωσή της από την τύχη του έθνους-κράτους. Έλληνες μπορεί να είναι: «οι της ημετέρας παιδείας μετέχοντες» (Ισοκράτης).
γ. Θρησκεία: Η θρησκεία διαμόρφωσε και εξακολουθεί να διαμορφώνει, άμεσα ή έμμεσα, πολιτισμικές ταυτότητες. Ο εισηγητής της θεωρίας σύγκρουσης των πολιτισμών (Χάντιγκτον) διαχωρίζει τους πολιτισμούς με βάση τη θρησκεία. Το πρόβλημα σήμερα είναι αν ο ρόλος της θρησκείας στη διαμόρφωση των πολιτισμικών ταυτοτήτων μπορεί να συνεχιστεί, και με ποιον τρόπο, στα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης. Η πείρα του παρελθόντος, κατά το οποίο η θρησκεία χρησιμοποιήθηκε για να διαιρέσει ή να καταπιέσει, αντί να ενώσει και να ελευθερώσει τους ανθρώπους, οδηγεί στην τάση να αποχρωματιστεί όσο περισσότερο γίνεται, ο πολιτισμός από τη θρησκεία. Αυτό είναι, τουλάχιστον, ανεδαφικό…Η θρησκεία μπορεί να συντελέσει στην ανάπτυξη μιας υγιούς παγκοσμιότητας, απαλλαγμένης από τις στρεβλώσεις της παγκοσμιοποίησης. Για παράδειγμα, η ορθοδοξία μπορεί με άξονα την έννοια του προσώπου να δείξει προς μια παγκοσμιότητα που θα σέβεται τη διαφορά και την ετερότητα, που δεν θα φοβάται τον Άλλο, όσο διαφορετικός και αν είναι αυτός, ακόμα και στη θρησκεία του, αλλά θα τον αγκαλιάζει ως αδελφό. Μια τέτοια προοπτική προϋποθέτει ότι η εκκλησία δίνει προτεραιότητα στη οικουμενικότητά της και όχι στην εθνική της ταυτότητα.
Η ορθοδοξία δημιούργησε πολιτισμό, όχι ταυτιζόμενη με εφήμερες κοσμικές δυνάμεις, αλλά προβάλλοντας πνευματικές αρχές: αγάπη, ελευθερία, ακεραιότητα και μοναδικότητα του κάθε ανθρώπινου προσώπου, ιερότητα και σεβασμό του σώματος και της φυσικής δημιουργίας.
Η εκκλησία υπάρχει για να διαμορφώνει ήθος όχι τόσο με αυτά που λέει όσο με αυτό που είναι…δίνοντας έμφαση στο σεβασμό του Άλλου, στην ομορφιά της τέχνης, στην προστασία του φυσικού περιβάλλοντος, στον τρόπο αξιοποίησης της γνώσης, στην αγάπη,…Όλα αυτά αποτελούν ισχυρό αντίδοτο σε κάθε παρενέργεια της παγκοσμιοποίησης και ανάπτυξης πολιτισμού.
Η πολιτιστική ταυτότητα δεν είναι μουσειακός θησαυρός ή φολκλορική ιδιαιτερότητα. Δεν είναι πατρογονική κληρονομιά και αγώνας για τη διάσωση ή συντήρησή της.
Είναι κυρίως στάση ζωής, τρόπος του υπάρχειν. Εκεί θα πρέπει να στραφεί η προσοχή μας σε σχέση με την παγκοσμιοποίηση.
Πρέπει όμως να τονιστεί ότι η δαιμονοποίηση της παγκοσμιοποίησης είναι άδικη. Χάρη σ’ αυτήν θα αυξηθεί ο πλούτος και η ευημερία των ανθρώπων. Μία παγκόσμια οικονομία, ακόμα και μια παγκόσμια κυβέρνηση είναι στη σφαίρα του νοητού. Ένας παγκόσμιος πολιτισμός είναι και θα παραμείνει αδιανόητος! Ο πολιτισμός είναι δημιουργία του προσώπου και όχι του ατόμου. Ο πολιτισμός προϋποθέτει σχέση ελεύθερη και ερωτική με τον Άλλο και με το φυσικό μας περιβάλλον. Αυτή η σχέση δεν μπορεί να προσφερθεί σε παγκόσμια κλίμακα…το διαδίκτυο δεν μπορεί ποτέ να δημιουργήσει πολιτισμό. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο άνθρωπος είναι η σύζευξη του πέρατος και του απείρου! Ο Έρως είναι η δύναμη παραγωγής πεπερασμένων μορφών εκπορευόμενος από το άπειρο…
Από την παραπάνω ανάλυση γίνεται σαφές ότι καμιά παγκοσμιοποίηση δεν μπορεί να εξαφανίσει τις πολιτισμικές ταυτότητες, παρά μόνον αν οι λαοί παύσουν να δημιουργούν.
